Hoofdmenu
Bosch allerlei

Amsterdamse School in 's-Hertogenbosch

door Ed Hupkens

De architectuurstijl van de Amsterdamse School bestaat dit jaar een eeuw.1 Zij is in 1916 begonnen als een vriendenclub van Amsterdamse architecten. De bekendste zijn Michel de Klerk, Joan Melchior van der Meij en Piet Kramer. In het - nog steeds bestaande - architectengenootschap Architectura et Amicitia2 zoeken zij en hun medestanders begin twintigste eeuw naar nieuwe (bouw)vormen die passen bij hun visies op de maatschappij. De Amsterdamse School gebruikt expressieve en fantastische vormen en kleuren, verwant aan het expressionisme. Zij is daarmee een reactie op de zogenaamde neostijlen, maar ook op de zakelijke en sobere aanpak (rationalisme) van Berlage. De grootste concentratie van Amsterdamse Schoolgebouwen vinden we in onze hoofdstad. Maar ook in 's-Hertogenbosch zijn een kleine twintig objecten aan te wijzen met stijlelementen van de Amsterdamse School.

Het gebruik van veel baksteen en het toepassen van versieringen in gevels, in baksteen of gebeeldhouwd natuursteen, is kenmerkend voor de Amsterdamse School. Het materiaal sluit aan bij bestaande bebouwing in de stad, is bestendig en het kan in allerlei vormen 'gekneed' worden. De gevels zijn vaak gevuld met laddervensters en worden bekroond met steile daken en zijn soms met torentjes versierd. Uitbundige metselverbanden, rozetten, penanten, pirons en tegeltableaus komen voor. Door de plastische gevels en de speelse indeling ervan is er binnen deze stijl zelden sprake van massiviteit in de gebouwen. Deze kunnen wel groot zijn, maar hebben in hun uitstraling toch een menselijke maat. Hieronder volgt een chronologisch overzicht, in korte typeringen, van Bossche voorbeelden van de Amsterdamse School.

5

Voormalige Cinema Royal - Hinthamerstraat 26

De eerste manifestaties van bouwwerken volgens de stijl van de Amsterdams School (AS) ontstaan in Amsterdam al rond 1910. Een van de vroegste voorbeelden in 's-Hertogenbosch van een gebouw met stijlelementen van de AS, is Hinthamerstraat 26.3 Oorspronkelijk heeft op dit oude perceel het pand De Witte Olifant gestaan. Een oudere benaming is De Molensteen. Het is een smal, diep huis van drie volledige bouwlagen en een hoge kap, waarvan het voorste gedeelte een hogere nok heeft dan het achterste. Op het fries in de kroonlijst was een gevelsteen aangebracht met de afbeelding van een olifant. In 1912-1913 is het complex ingrijpend verbouwd tot het filmtheater Cinema Royal (architect J. Walker). In 1918 zijn de huidige gevel en de achterliggende ruimte aangebracht. In de decoratieve ornamentiek en het baksteenexpressionisme van de bovengevel is de Amsterdamse School te herkennen.

Voormalig Luxortheater - Hooge Steenweg 154

Een tweede bioscoop, het Luxortheater aan de Hooge Steenweg 15, is in 1919 opgeleverd. Het ontwerp is van de architect A.J. Hekker, wiens naam aan de rechterzijde van de zandstenen voorgevel is uitgehakt. Het van oorsprong middeleeuwse perceel strekt zich uit tot de achterliggende straat Achter de Tolbrug. Het theater vertoont stijlelementen van art deco en de Amsterdamse School. Opvallende details zijn de gebeeldhouwde pui-omlijsting en de gietijzeren lampen. De diverse decoraties hebben naar verschillende culturen verwezen: Egypte, India, Japan, Griekenland. In 1991 zijn de oorspronkelijke armaturen en vlaggenmasten weer tegen de gevel geplaatst.

Hofjeswoningen - Sint-Jacobshof5

Het complex met 44 hofjeswoningen aan de Sint-Jacobshof rondom een pleintje met plantsoen is gebouwd in de jaren 1920-1925, in een regionale variant van de Amsterdamse School. Het geheel bestaat uit twee langgerekte blokken, een sluitblok en een hoger sluitblok met twee toegangspoorten met daarboven woningen met een mansardedak. De huizen lijken groot, maar achter elke deur bevinden zich vier woningen. De dubbele, open poortbogen hebben prachtige kruisribgewelven. Beide onderdoorgangen zijn zo geplaatst, dat ze het hofje intact laten en tegelijkertijd een afsluiting vormen.

6

Dubbelpand - Geert van Woustraat 21-236

Midden in de gevelrij aan de zuidzijde is deze onderbroken met een doorgang onder het gebouw uit 1921, ontworpen door de architect J. van Rooj. Het pand omvat een begane grond, twee verdiepingen onder een plat dak. De bebouwing boven de doorgang wordt gedragen door een betonnen constructie bestaande uit zuilen en vloerplaten. Het geheel is een representatief voorbeeld van een in sobere, Amsterdamse Schoolstijl gebouwd dubbelpand. Het heeft monumentale waarde vanwege de vormgeving en de authenticiteit van de bouwmassa. Ook de verzorgde en plastische indeling en detaillering van de gevels met belangwekkende elementen als het poortgebouw, de uitkragende balkons en de vensters dragen hiertoe bij. In samenhang met de gebouwde omgeving en als onderdeel van een groter bouwblok is het complex beeldbepalend en heeft derhalve ensemblewaarde.

7

Klooster - Nemiusstraat 47

Aan de Nemiusstraat 4 bevindt zich het voormalige klooster van 'De zusters van Liefde van Schijndel', bouwjaar 1928-29. Het is een ontwerp van de architect Hendrik Willem Valk, met stijlelementen van de Amsterdamse School. Het convent maakt tevens deel uit van een scholencomplex uit 1924 aan de Geldersedam 31-33 van architect W. van Aalst. Aan de zuidzijde van het klooster (Nemiusstraat 2) is het ook aan een bejaardenpension verbonden, dat in 1935 door architect J. de Graaf ontwerpen is. Het klooster bestaat uit een langgerekte, geknikte vleugel, aan de hofzijde is een vierzijdig gesloten uitbouw voor de kapel op de eerste verdieping. Boven de kapel bevindt zich een dakruiter. Onder het kloostergebouw is een gangenstelsel met tal van kelderruimtes. Het klooster is april 2004 opgeheven.

Appartementen - Emmaplein 6-228

Het appartementencomplex, gelegen op de hoek Emmaplein en Kempenlandstraat, is gebouwd in 1922 en ontworpen door de architect H.W. Valk. Het vertoont elementen van het functionalisme en de Amsterdamse School. Het vormt het eerste voorbeeld van gestapelde woningbouw in 's-Hertogenbosch. Kenmerkend zijn de smalle, driehoekige ramen van de trappenhuizen, die doorlopen in de wit gestuukte dakopbouwtjes. Het metselwerk is voorzien van subtiele detailleringen.

Hogere Technische School - Kapelaan Koopmansplein 29

Het voormalige schoolcomplex, oorspronkelijk de Koninklijke School voor Kunst, Techniek en Ambacht, is aangelegd in 1924-1927 en is van de hand van de stadsarchitect P. van Kessel. Het pand is gebouwd in de trant van de Amsterdamse School. Het is tweelaags, U-vormig en heeft een plat dak. De gevel is opgebouwd uit gele baksteen, de ramen zijn van staal. In de dertiger jaren van de vorige eeuw is de nieuwbouw in architectonisch en esthetisch opzicht geprezen als een van de best geslaagde onderwijsgebouwen in ons land.

Woning - Smalle Haven 135-13710

De woning is gebouwd in 1926 naar een ontwerp van de architect A. Aronsohn. Zowel de gevel, de plaats van de kozijnen in de gevel als de wijze van detailleren, roepen
8
herinneringen op aan de Amsterdamse School. De symmetrische indelingen van de deur- en raampartijen leggen het accent van de topgevel op de uitgebouwde erkerpartij, die voorzien is van een forse, koperen dakbedekking. Juist dit detail verwijst naar stijlvoorbeelden elders in het land. Kenmerkend voor het pand is verder dat de zijgevels niet haaks op de voorgevel staan. Aan de rechterzijde is dit duidelijk te zien.

Dubbel woonhuis - Enckevoirtstraat 26-2811

Het dubbele woonhuis is gesitueerd aan de zuidelijke zijde van de Enckevoirtstraat, hoek Koningsweg. De woonhuizen zijn in 1927 gebouwd, naar ontwerp van de architect E. Nijsten. Het complex toont de vormentaal van de Amsterdamse School. Het is zorgvuldig gedetailleerd. De oorspronkelijke kozijnen met hun geraffineerde indeling zijn nog grotendeels intact. Markant zijn de halfronde erkers met balkons en de schoorsteen tegen de smalle toren op de hoek. Aan de achterzijde is een kleine, open plaats, de smalle voortuin is ommuurd.

Woning - Jan Schöfferlaan 13/Geldersedam 3612

Dit hoekpand op L-vormige grondslag is gelegen aan de zuidzijde van de kruising van de Jan Schöfferlaan met de Geldersedam. De woning is in 1927 gebouwd, naar ontwerp van de architect J. van den Berg. Het pand in sobere Amsterdamse Schoolstijl ligt in een gesloten gevelrij en omvat begane grond, eerste verdieping en zolderniveau.

Beekman Nutsschool - Van der Does de Willeboissingel 14-1513

Dit monumentale, tweelaags lagere schoolgebouw met bijbehorende conciërgewoning is qua architectuur een regionale variant van de Amsterdamse School. Het complex werd opgetrokken in 1926/27 door de architect K.C. Suyling. Opvallend zijn de toren met uurwerk aan de zijgevel en het geknikte zadeldak. De school is gebouwd in samenhang met villa's in hetzelfde bouwblok, in hetzelfde materiaal en dezelfde detaillering. Ook de inrichting van de buitenruimte is afgestemd op de omgeving. In 1938 werd het schoolgebouw aan de noordelijke zijde uitgebreid met een kleuterschool.

Blok woonhuizen - hoek Parklaan en Kruisbroedershof14

Dit woonblok van twee huizen en drie appartementen is gesitueerd op de hoek van de Parklaan en Kruisbroedershof. Het complex staat op oude vestinggronden aan de zuidelijke stadsrand. De woningen zijn in 1928 opgetrokken door de architect E. Nijsten. De linkergevel ligt aan de Parklaan, de rechtergevel sluit aan bij de bebouwing van de Kruisbroedershof. Het betreft twee herenhuizen (Parklaan 3 en 4), de overige drie woningen zijn onderverdeeld in een benedenwoning (Parklaan 2) en twee bovenwoningen (Parklaan 1 en Kruisbroedershof 49). Zowel het exterieur als interieur is zeer sprekend en zorgvuldig gedetailleerd in de vormenstijl van de Amsterdamse School.
9
Opvallend zijn de verticaal geplaatste dakpannen. Markant is de grote afwisseling in vensters, deels met gebogen kozijnen. De gebogen voorgevel wordt verticaal geleed door twee risalerende torenvolumes op de hoeken.

Sint-Janscentrum - Papenhulst 415

Het voormalige klooster van de fraters van Tilburg is nu het grootseminarie van het bisdom 's-Hertogenbosch. Het is gebouwd naar ontwerp van de architect J. Duijnstee, in traditionalistische stijl met elementen van de Amsterdamse School. Het klooster met kapel is gebouwd op een T-vormige plattegrond met een binnenhof aan de noordzijde. De gevel heeft zijrisalieten onder schilddak en een middenrisaliet onder tentdak. In het middenrisaliet bevindt zich de netree in een geprofileerde, tufstenen omlijsting met voor de dubbele paneeldeur een granieten bordes met trappen. In het rondboogvormige bovenlicht is een afbeelding van Onze Lieve Vrouwe in glas-in-lood. De gevel is voorzien van een gemetselde plint, siermetselwerk en een muizentandversiering onder de dakrand. Aan de achterzijde loopt een gemetselde galerij met kruisgewelven.

Rij van boven- en benedenwoningen - Citadellaan 47-7316

Deze rij van zestien boven- en benedenwoningen is een voorbeeld van architectuur van de Amsterdamse School. De woningen omvatten drie niveaus: begane grond, eerste verdieping en zolder. De panden zijn identiek aan elkaar. Ze hebben elk een risalerend deel dat voorzien is van een geveltop. In de top is in groene steen een kruis gemetseld. Het met muldenpannen gedekte mansardedak is met de nok evenwijdig aan de straat georiënteerd. Het risaliet heeft een met identieke pannen gedekt, dwars zadeldak. Op de begane grond is een driezijdige erker met stenen borstwering. Het centrale onderraam en de kleine bovenlichten zijn in enkele woningen nog in oorspronkelijke vorm aanwezig.

Veemarkt Brabanthallen - Oude Engelenseweg 117

De architectuur van het voormalige, geheel overdekte veemarktcomplex, nu Congrescentrum Brabanthallen, vermengt de stijl van de Amsterdamse School met die van het traditionalisme. Uitgevoerd tussen 1929 en 1931, naar ontwerp van de stadsarchitect P.H. van Kessel. Het geheel beslaat een L-vormige plattegrond, bestaande uit een voorbouw met voorplein en een aangrenzende, driebeukige hal met de nokrichting loodrecht op de Oude Engelenseweg. In de voorbouw zijn vele details in natuursteen en geglazuurde, donkergroene en blauwe baksteen. Markante vensters, met vooral op de verdiepingen en dakkapellen, kleine roedenverdeling. De ingang voor het publiek bevindt zich in een rechthoekige, tot aan de naaldspits circa 25 meter hoge toren van zes verdiepingen met trans onder koperen tentdak met spits op bol. De centrale entree is rondbogig met natuurstenen aanzet- en sluitstukken. In het restaurant bevinden zich
10
vijftien belangwekkende, geometrische en figuratieve, gebrandschilderde glas-in-loodramen van de hand van onder meer de Bossche glazenier Kees van Stiphout.

Belastingkantoor - Wolvenhoek 118

Het voormalige belastingkantoor uit 1930, op de hoek van de Wolvenhoek en de Keizerstraat, is van de hand van de stadsarchitect P.H. van Kessel. Het is gebouwd op een L-vormig grondplan met afgeronde straathoek. De derde bouwlaag is iets teruggelegen, onder een hoog dak met breede overstek. De gevel is opgetrokken uit baksteen met diepliggend voegwerk. De oostgevel kent een centrale, risalerende geveltoren die boven de dakschilden uitsteekt en wordt bekroond door een ronde piron op een opengewerkte cilinder met koperbeslag. Rechts van de geveltoren is de gevel voorzien van gemetselde sierlisenen tussen de vensters, die op de tweede verdieping uitlopen in haakse siermuurtjes. Uit het rechter dakschild steken driehoekige dakkapellen. Het toegangsportaal, onder de toren gelegen, bestaat uit een gemetseld tongewelf met granieten omlijsting. De vensters zijn voorzien van ladderramen. Het gebouw, nu onderdeel van het Stadskantoor, is een goed gedetailleerd voorbeeld van de Amsterdamse Schoolstijl.

Woning - Arnoud van Gelderstraat 1419

Deze woning is in 1930 gebouwd door de architect E. Nijsten in een sobere Amsterdamse Schoolstijl. Het met Tuiles du Nord-pannen gedekte zadeldak is met de nok evenwijdig georiënteerd aan de straat. De gevel ligt direct op de rooilijn. De vormgeving komt vooral tot uitdrukking in de plasticiteit van het opgaande muurwerk (metselverband, verdiept voegwerk), het decoratieve siermetselwerk, de bijzondere opmaak van de samengestelde vensters en de toepassing van glas-in-lood. Ter accentuering van de ronde deuropening is met dezelfde donkere baksteensoort een brede omlijsting rondom de deurpost gemetseld. In het dakvlak zijn drie dakkapellen zichtbaar, waarvan de wangen bedekt zijn met leien.

Antoniusschool - Jan Schöfferlaan 10-14a20

Deze voormalige lagere school kwam in 1931 gereed, zij vormt met de dienstwoning op nummer 16 één geheel. Het complex is in een sobere, expressionistische, Amsterdamse Schoolachtige stijl gebouwd. Het omvat een begane grond, eerste verdieping en een grote zolder onder een uit verschillende dakvlakken bestaande kap. De voorgevel bestaat uit zeven delen, drie risalieten zitten tegen de rooilijn en vier bevinden zich terugliggend van de rooilijn. Door deze vorm heeft het gebouw een schilddak evenwijdig aan de straat, met hierop haaks geplaatste zadeldaken met dakschilden. Tegen de zijgevels staan uitgebouwde delen met schilddaken. De kap steunt aan de voorzijde op vierkante houten pilaren met een bakstenen basement en een natuurstenen afdekplaat.

11

Lambertuskerk - Graaf van Solmsweg 73 Engelen21

Het kerkgebouw uit 1933 van de architect H.M. de Graaf heeft een traditioneel-sober karakter. In de expressieve hoofdvorm en de uitwerking van diverse details zien we de invloed van het baksteenexpressionisme van de Amsterdamse School. De driebeukige pseudobasiliek heeft een zadeldak dat haaks op de Graaf van Solmsweg staat. Het gebouw heeft een iets lagere en smallere, uitgebouwde portaaltravee met eigen zadeldak. Dit wordt herhaald in de laatste travee (priesterkoor). Het tussen deze uitgebouwde traveeën liggende schip telt vier traveeën. Deze indeling is aan de buitenzijde zichtbaar aan de steunbeergeleding en de situering van de paren vensters in de zijgevels. De spitsboogvormige ramen in de zijgevels en voorgevel bevatten glas-in-lood. Een echte toren heeft de Lambertuskerk niet, wel een dakruiter op de scheiding tussen schip en koor.

12

Voormalig zusterhuis - Jan Schöfferlaan 1-322

Het voormalig pensionaatgebouw uit 1936 in Amsterdamse Schoolstijl is van de hand van de architect H.M. de Graaf. Het heeft een rechthoekige grondslag en omvat drie niveaus: begane grond, eerste verdieping en zolder. Het pand is voorzien van een zadeldak. De voorgevel is verdiept gevoegd en aan de rechterzijde geaccentueerd met een topgevelrisaliet. Het portaal is voorzien van een segmentboog met natuurstenen aanzetstenen en sluitsteen. De gevel is versierd met twee hardstenen schouderstukken op uitkragend metselwerk.

Stadskantoor - Achter het Stadhuis 3-723

Het Stadskantoor is in 1936 gebouwd naar een ontwerp van de stadsarchitect P.H. van Kessel in een aan de Amsterdamse School verwante expressionistische bouwstijl met traditionalistische elementen. Het maakt onderdeel uit van het stadhuiscomplex en het Bestuurscentrum. Het Stadskantoor is gebouwd op een rechthoekig grondplan en is drie bouwlagen hoog, gelegen onder schilddak met breed overstek. Waar de schilden bij elkaar komen, zijn zinken pirons geplaatst. De hoek bij de ingang van het achtererf van het Stadhuis kent een afgeronde gevel. Aan het uiteinde van de zuidgevel wordt de daklijst onderbroken door vier topgevels. De westgevel kent bij de aansluiting van het griffiegebouw een driehoekige, torenachtige risaliet die boven de ingang uitkraagt, de daklijst doorsnijdt en eindigt in een schilddak, belegd met leien.

Decoraties en overige objecten

Niet alleen de architectuur was vormbepalend voor de Amsterdamse School. Ook in andere toepassingen werd deze stijl gebruikt. Amsterdamse Schoolarchitecten ontwierpen, al dan niet met andere kunstenaars, vele objecten. Zo creëerden ze ware gesamtkunstwerken. Er werden tafels, stoelen, fauteuils, klokken, lampen, behang, boekbanden en textiel in AS-stijl ontworpen. Verschillende soorten straatmeubilair in de hoofdstad zijn gemaakt in de stijl van de AS: de staande en hangende brievenbussen van de Gemeentegiro, brandmeldpalen (de Rode Wachter), elektrische verdeelkasten, splitskasten en lantaarnpalen (de Frontsoldaat).
Ook in 's-Hertogenbosch zijn enkele voorbeelden van straatmeubilair terug te vinden. Langs de Alfons Diepenbrockstraat en de Van der Does de Willeboissingel bestaat de afscheiding rondom het terrein van de Nutsschool uit een laag bakstenen muurtje met pijlers, waartussen smeedijzeren hekken met Amsterdamse Schooldetaillering. Aan de noordzijde van het schoolgebouw op het voormalige turnveld, is een betonnen bloembak met vormgeving van de Amsterdamse School.
In de voor- en zijtuintjes van Parklaan 1-4 bevinden zich gemetselde bloembakmuurtjes en ter afscheiding van de straat zijn decoratief gemetselde tuinmuurtjes, waarop krullende, ijzeren buisstangen staan. Daartussen bevinden zich hekwerkjes van smeedijzer en (deels vernieuwde) houten toegangshekjes.
De gehele rij woningen aan de Citadellaan 47-73 is voorzien van een bakstenen tuinmuurtje met rollaag, gemetselde pijlers en sierijzerwerk.

Van 9 april tot 28 augustus is de architectuur van de Amsterdamse School te zien in de expositie Wonen in de Amsterdamse School in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Een collectie straatmeubilair in de stijl van de Amsterdamse School is te bezichtigen in Museum Het Schip aan het Spaarndammerplantsoen te Amsterdam.
13
Noten
1.Kirsten Hannema, 'Architectuur', De Volkskrant 8 januari 2016, pag. V11.
2.aeta.nl
3.Gemeente 's-Hertogenbosch, Register Gemeentelijke Monumenten, Monumentnummer SOM0581, datum aanwijzing 16 maart 2010.
4.Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer 522468, datum 17 mei 2001.
5.Ibidem, Monumentnummer 522419, datum 17 mei 2001.
6.Gemeente 's-Hertogenbosch, Register Gemeentelijke Monumenten, Monumentnummer SOM0047, datum verkenning 14 november 2003.
7.Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer 522498, datum 9 oktober 2001.
8.Ibidem, Monumentnummer 522454, datum 9 oktober 2001.
9.Architectuurgids 's-Hertogenbosch (41).
10.Gemeente 's-Hertogenbosch, Register Gemeentelijke Monumenten, Monumentnummer SOM0484, datum 16 maart 2010.
11.Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer 522457, datum 9 oktober 2001.
12.Gemeente 's-Hertogenbosch, Register Gemeentelijke Monumenten, Monumentnummer SOM0121, datum verkenning 23 oktober 2003.
13.Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer 522451, datum 9 oktober 2001.
14.Ibidem, Monumentnummer 522516, datum 9 oktober 2001.
15.Ibidem, Monumentnummer 522514, datum 17 mei 2001.
16.Gemeente 's-Hertogenbosch, Register Gemeentelijke Monumenten, Monumentnummer SOM0021, datum verkenning 30 oktober 2003.
17.Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer 522513, datum 9 oktober 2001.
18.Ibidem, Monumentnummer 522529, datum 17 mei 2001.
19.Gemeente 's-Hertogenbosch, Register Gemeentelijke Monumenten, Monumentnummer SOM0011, datum verkenning 20 november 2003.
20.Ibidem, Monumentnummer SOM0120, datum 10 maart 2005.
21.Ibidem, Monumentnummer SOM0002, datum 26 november 2007.
22.Ibidem, Monumentnummer SOM0117, datum 10 maart 2005.
23.Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentnummer 522439, datum 2004.
Bossche Kringen 2 (2016) 5-13

Op deze pagina

Bosch allerlei
URL om naar deze pagina te linken:

Bossche Encyclopedie |